Naki BAKIR
İstanbul ve etraf vilayetlerde beklenen ve gerekli tedbirler süratle alınmazsa önemli bir yıkıma yol açacağı öngörülen büyük sarsıntıya ait dertler giderek büyürken, İlin Türkiye ekonomisindeki pozisyonuna ait göstergeler, bunun sadece lokal fiziki tahribat ve can kayıpları ile sonla kalmayacağı, tıpkı vakitte ülke iktisadı için de ağır bir yıkım olacağını ortaya koyuyor.
En son Düzce’de yaşanan 5,9’luk sarsıntı üzerine gözler yine İstanbul’a çevrildi. Tedbirler yetersiz kalırsa, beklenen büyük sarsıntının, Kuzey Anadolu Fay Çizgisi üzerinde ve konut stokunun yaklaşık üçte ikisi dayanıksız olarak bedellendirilen İstanbul ili ile etraf vilayetlerde ağır bir yıkıma yol açması kaçınılmaz. Her küçük ve orta zelzelede nükseden ve yenisi yaşanana kadar unutulan “Büyük İstanbul depremine hazırlıksızlık” temelli telaşlar genelde yalnızca bu lokasyona odaklanırken, vilayette yüksek şiddetli bir zelzele mümkünlüğü, ilin iktisattaki pozisyonu münasebetiyle tıpkı vakitte 81 vilayet ve 85 milyon yurttaşın geleceğini ilgilendiriyor. Savunma, güvenlik üzere başka boyutları bir yana ulusal iktisat açısından bakıldığında bu çapta bir afet, ülke bekası için büyük bir tehdidi oluşturuyor. Diğer deyişle İstanbul merkezli yıkıcı bir sarsıntı, şayet tedbirler yetişmezse, aslında “Büyük Türkiye Depremi” olacak.
GSYH’nin üçte biri İstanbul’dan
2021 sonu itibariyle 84 milyon 680 bin 273 olan ülke nüfusunun 15 milyon 840 bin 900 kişi ile yüzde 18,7’sinin yaşadığı İstanbul, 81 ilin yarattığı toplam ulusal gelirin ise yüzde 31’ini gerçekleştiriyor. Öbür deyişle Türkiye’nin her 100 liralık ulusal gelirinin 31 lirasını İstanbul yaratırken, kalan 69 lirasını ise toplamda öbür 80 vilayet sağlayabiliyor.
Sektörlere nazaran bakıldığında İstanbul, bilgi ve bağlantı alanındaki gayri safi hasılanın yüzde 64,4’ünü tek başına yaratıyor. Bankacılık ve finans dalının de kalbi pozisyonundaki ilin finans ve sigortacılık bölümü gayri safi hasılasındaki hissesi yüzde 56,3’e ulaşıyor. İstanbul’un mesleksel, idari dayanak hizmetleri dalındaki hissesi yüzde 46,5, hizmetlerdeki hissesi yüzde 40, inşaattaki hissesi yüzde 32,6, gayrimenkuldeki hissesi yüzde 30,3, imalat sanayiindeki hissesi yüzde 25,8, endüstrideki hissesi da yüzde 24,8 seviyesinde bulunuyor.
İstanbul, ülke GSYH’sinin üçte birini tek başına gerçekleştirirken, beklenen büyük İstanbul sarsıntısından birinci derecede etkilenmesi mümkün Kocaeli, Düzce, Sakarya, Tekirdağ, Kırklareli üzere etraf vilayetler de dahil edildiğinde bu hisse yüzde 40’a ulaşıyor.
Devletin yarı geliri İstanbul’dan
Kamu hizmetlerinin temel finansman kaynağı olarak devletin yurttaşlardan topladığı her 100 liralık verginin 45 lirasını tek başına İstanbul ödüyor. İstanbul’un devlete sağladığı bütçe geliri, kamu harcamalarından aldığı hissenin kat kat üzerinde bulunuyor.
Hazine ve Maliye Bakanlığı bilgilerine nazaran bu yılın Ocak-Ekim devrinde ülke genelinde tahsil edilen 1 trilyon 829,8 milyar liralık verginin yüzde 45,3 oranındaki 828,1 milyar liralık kısmı İstanbul’dan elde edildi. Teşebbüs ve mülkiyet, bağışlar, faiz, hisse ve cezalar, sermaye gelirleri üzere başka gelirlerle birlikte 2 trilyon 199,4 milyar liraya ulaşan merkezi idare bütçesi toplam geliri içinde İstanbul’un hissesi 874 milyar lira ile yüzde 39,7 olarak gerçekleşti.
Bu ortada, gelişmiş endüstrisi ile en çok vergi ödeyen 3’üncü vilayet olan Kocaeli’nin de toplam vergi tahsilatındaki hissesi yüzde 10,4, merkezi idare bütçe gelirlerindeki hissesi yüzde 9,2 oldu.
Dünyada finans; sanayi ve ticaret başta tüm bölümleriyle iktisadın kalbi pozisyonunda bulunuyor. Türkiye’de finans kesiminin kalbi ise İstanbul’da atıyor.
İstanbul’da 49 banka, toplam 2 bin 545 şubesi ile faaliyet gösteriyor. Türkiye’deki tüm banka şubelerinin yüzde 26’sı İstanbul’da bulunuyor. Ülke genelindeki tüm ATM aygıtlarının 11 bin 561’le yüzde 25’i, POS aygıtlarının da 2 milyon 78 bin 544 adetle yüzde 49’u bu vilayette.
Bankacılık bölümünde ülke genelindeki üye işyeri sayısında da İstanbul 2 milyon 69 bin 772 ile yüzde 44,7 hisse alıyor. Bu, birebir vakitte ilin şirketleşme ve ticaret hayatındaki gelişmişliğini ve ülke genelindeki tartısını gösteriyor.
Paranın döndüğü yer
2021 sonu itibariyle 4 trilyon 921,8 milyar TL olan Türk bankacılık sistemindeki toplam mevduat hacminin yüzde 47,6 oranındaki 2 trilyon 343,8 milyar liralık kısmı İstanbul adresli mudilere ilişkin. Tıpkı tarihte 4 trilyon 396,5 milyar lira olan toplam kredilerin yüzde 41,5 oranındaki 1 trilyon 826,6 milyarı da İstanbul’da mukim borçlulara ilişkin bulunuyor.
Öte yandan Borsa İstanbul A.Ş. (BIST) münasebetiyle sermaye piyasasının da merkezi olan İstanbul, sigortacılık dalı için de tıpkı pozisyonda.
Büyük bir zelzele mümkünlüğü, milyonlarca sürecin elektronik ortamda gerçekleştirildiği tüm bu dalların bilişim alt yapısı için de büyük risk oluşturuyor.
Ülke genelinde faaliyet gösteren telekomünikasyon firmaları ve operatörleri için de birebir durum geçerli. Zelzele yüzünden irtibat sınırlarının çalışmaz hale gelme mümkünlüğü, bir distopya olarak nitelendiriliyor ve bu olasılığa karşı ek tedbirlerin alınması gerekliliği vurgulanıyor.
En büyük firmalar bölgede
İstanbul Sanayi Odası’nın belirlediği en büyük 500 sanayi kuruluşunun 158’i İstanbul merkezli. Kocaeli merkezli 41 kuruluşla birlikte iki vilayetteki büyük sanayi kuruluşu sayısı 200’e yaklaşıyor.
Buna nazaran beklenen büyük zelzelenin gayesindeki lokasyon, sahip olduğu dev sanayi kuruluşları ile yarattığı katma kıymet ve istihdam ettikleri kişi sayısı dikkate alındığında, ülke iktisadının adeta lokomotifi pozisyonunda. Bu da mümkün sarsıntının ülke iktisadına tehdidinin büyüklüğünü ortaya koyuyor.
İstanbul’da 5 milyon araç var
İstanbul, birebir vakitte, nüfus büyüklüğü ve tüketim gücü münasebetiyle otomotiv dalı için de ülke içindeki en büyük pazarı oluşturuyor. Ekim 2022 sonu itibariyle ülke genelindeki 14 milyon 157 bin 691 arabanın yüzde 23,4 oranındaki 3 milyon 307 bin 777 adedi İstanbul sakinlerince kullanılıyor. Birebir tarihte 26 milyon 229 bine ulaşan toplam motorlu araç sayısında da İstanbul 4 milyon 895 bin 803 adetle yüzde 19 hisse alıyor.
Bu ortada İstanbul birebir vakitte 81 vilayet içinde fiziki olarak en büyük doğalgaz ve elektrik sınırları ile su şebekesi ve kanalizasyon alt yapısına sahip vilayet durumunda. Büyük bir afette bu alt yapının hasar alması ise ülke iktisadı için önemli bir yıkım ve yükü tabir ediyor.
Konut stoku sarsıntıya hazır mı?
18 bin kişinin ömrünü yitirdiği 17 Ağustos 1999 zelzelesinin üzerinden geçen 23 yılda, beklenen yeni büyük sarsıntıya hazırlık çalışmaları kapsamında hükümet çarpık kentleşmeyi bitirmek ve zelzeleye güçlü konutlar inşa etmek “kentsel dönüşüm”e tartı verirken, gelinen evrede sarsıntıda yıkılma mümkünlüğü yüksek bina stokunun hala yüksek bir oran oluşturduğu belirtiliyor. Fay çizgisi üzerinde bulunan ve büyük bir zelzelenin beklendiği İstanbul, yaşlı konut stokuyla dikkat çekiyor.
Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Zelzele Araştırma Enstitüsü raporuna nazaran İstanbul’da 1 milyon 225 bin bina ve bu binalarda 4,8 milyon dolayında daire bulunuyor. Vilayette imal yılı 2000 ve öncesine ilişkin bina sayısı 817 bin adedi aşıyor. Bu da yaklaşık 3,1 milyon konutun riskli olduğu manasına geliyor. Riskli binalar toplamın üçte ikisini oluşturuyor.
Hane halkı ortalama büyüklüğünün 3,2 kişi olduğu dikkate alınınca, 7,5 ve üzeri bir zelzele, en optimist varsayımla 10 milyona yakın insanın ömrüne birinci derecede tehdit oluşturuyor.
En riskli konutlar Fatih ve Üsküdar’da
Yapım tarihi 2000 ve öncesi yıllara ilişkin binaların bulunduğu ilçelerin başında 39 bin 786 adetle Fatih geliyor. Bu ilçeyi, 35 bin 353 ile Üsküdar, 34 bin 618 ile Bağcılar, 34 bin 592 ile Pendik, 34 bin 333 ile Beykoz, 33 bin 727 ile Ümraniye ve 33 bin 68 binayla Sarıyer izliyor. Küçükçekmece’de 28 bin 156, Silivri’de 26 bin 630, Beyoğlu’nda 24 bin 992, Maltepe’de 24 bin 685, Esenyurt’ta 23 bin 800, Kartal’da 23 bin 702, Kağıthane’de 23 bin 690, Sultanbeyli’de 23 bin 275, Sultangazi’de 22 bin 923, Eyüpsultan’da 22 bin 137, Gaziosmanpaşa’da 21 bin 161 adet bu nitelikte bina bulunuyor.
